१.११ ज्वलन्त विषय

ज्वलन्त बिषय

गरिबी

–         अर्को आयस्रोत नभई आफ्नो उत्पादनले ८ महिनाभन्दा कम खान पुग्ने परिवारलाई गरिब भनिन्छ ।

–         गाँस, वास, कपास, स्वास्थ्य, शिक्षा, सुरक्षा रोजगार र समाजिक पहिचान र सम्मानबाट वञ्चित भएको अवस्था  

गरिबी हो ।

–         रवर्ट चेम्बर्सका अनुसार, गरिबी भनेको कष्टहरुको पुञ्ज (अगिकतभच या मष्कबमखबलतबनभ) हो । जसमा

             (क) शारिरिक दुर्वलता (ख) आर्थिक दुर्वलता (ग) शक्तिहिनता (घ) एकलोपना (ङ) किनारा लागेको पर्दछ ।

विश्व बैंक ले दैनिक १ डलरभन्दा कम आय हुनेलाई अति गरिब र २ डलर भन्दा कम आय हुनेलाई गरिब भनेको हो ।

गरिबीको वर्गीकरण ः–

        अति गरिब ः आफ्नो आयस्रोतबाट ३ महिनाभन्दा कम खान पुग्ने परिवार ।

        निरपेक्ष गरिबी ः त्यस्तो अवस्था जाहाँ मानिसहरुले खान सम्म पेटभरि पुग्दैन ।  आधारभुत  

आवश्यकताका बस्तुहरु जस्तै ः गाँस, बास, कपास आदिको जोहो गर्न नसक्ने  अवस्था ।

       सापेक्ष गरिबी ः त्यस्तो अवस्था जाहा मानिसहरुको अवस्था औसत भन्दा तल हुन्छ । तुलनात्मक

                         गरिबीलाई जनाउने । कुनै क्षेत्रको धनी कहलाइएको व्यक्ति अर्को क्षेत्रमा  तुलनात्मक रुपमा गरिब

           हुनसक्छ ।

गरिबीका प्रमुख कारणहरु ः –

–         साधन स्रोतको अपर्याप्तता, उचित उपयोग कमि                             – परम्परागत कृषि प्रणाली

–         कृषियोग्य भुमिको असामान र अवैज्ञानिक वितरण                          – भुपरिवेष्टिता

–         उच्च जनसँख्या वृद्धिदर                                         – दक्ष जनशक्तिको अभाव

–         शान्ति÷सुव्यवस्थाको अन्त्य                                      – राजनैतिक अस्थिरता

–         सुशासनको अभाव                                             – पूँजी, सीप र प्रविधिको अभाव

–         समाजिक विभेदीकरण                                           – न्युन आर्थिक वृद्धिदर

–         प्राप्त विदेशी सहयोगको राम्ररी सदुपयोग नहुनु                            – विकासको फल लक्षित समूहसम्म

नपुग्नु

–         वहुसँख्यक ग्रामिण क्षेत्रको आर्थिक तथा समाजिक विकासमा पहुँच नपुग्नु ।

–         बैदेशिक व्यापारमा घाटा बढ्नु

नेपालमा गरिबी किन अपेक्षाकृत घटाउन सकिएको छैन ? कारण दिनुहोस ।

        – कृषि प्रणालीलाई आवश्यक मात्रामा आधुनिकीकारण र व्यावसायीकरण गर्न नसक्नु ।

        – उद्योगधन्दा, कलकारखानाको पर्याप्त विकास र विस्तार गर्न नसक्नु

        – आर्थिक योजनाका लक्षित कार्यक्रमहरुको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनु

        – शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायात, सञ्चार, विधुत जस्ता विकास पूर्वाधारहरु निर्माण गर्न नसक्नु

        – राजनैतिक अस्थिरता

        – अशान्ति, असुरक्षा जस्ता कारण लगानीमैत्री वातावरण नबन्नु

गरिबी न्युनीकरणका मुख्य उपायहरु केके हुन सक्छन् । उल्लेख गर्नुहोस ।

–         स्रोतसाधनमा गरिबीको पहँुच बढाउने                            – साधनस्रोतको उच्चतम उपयोग

–         कृषि÷ग्रामिण विकासमा जोड                                  – ठुला लगानीलाई प्राथमिकता

–         श्रम प्रधान कृयाकलाममा जोड दिने ।                            – कृषिको आधुनिकीकरण

–   जनसँख्या नियन्त्रण                                         –  राजनैतिक स्थिरता

–         सुशासनको अभिवृद्धि                                     – द्धण्डको समाधान र शान्ति सुव्यवस्थाको

  स्थापना

–         पूर्वाधार विकास÷कृषिमा आधारित रोजगारमुलक कार्यमा जोड दिने ।

–         भुमिसुधार र कृषियोग्य जमिनको प्रजातान्त्रिक र वैज्ञानिक वितरण

बेरोजगारी

–         कामको लागि सीप भएर पनि काम नपाएको अवस्था ने बेरोजगारी हो ।

–         रोजगार नहुने स्थिति । आय आर्जनको कुनै अवसर प्राप्त नभएको अवस्था ।

–         श्रम बाजारमा प्रति वर्ष ४ लाखको दरले श्रम शक्ति थप हुने अनुृमान । नेपालको श्रमशक्ति सर्वेक्षण २००८ अनुसार ।

–         १५ वर्ष वा सो भन्दा माथिको रोजगार मध्ये कृषि क्षेत्रमा ७३.९ रहेको र गैर कृषि क्षेत्रमा २६.१ रहेको ।

नेपालमा बेरोजगारी बढ्नुका केही मुलभुत कारणहरु ः–

–         साधनस्रोतको अभाव                                 – साधनस्रोतको समुचित उपयोग नितिको अभाव

–         माग र पुर्तिबीचको असन्तुलन                         – उच्च जनसँख्या वृद्धिदर

–         दक्षताको अभाव                                     – परम्परागत र निर्वाहमुखी कृषि प्रणाली

–         औधोगीकरण हुन नसक्नु ।                             – कुशासन ÷भ्रष्टाचार

–         श्रमप्रतिको आस्थाको अभाव                           – योजनाबद्ध विकासको अभाव

बेरोजगारी सामाधानको उपायहरु ः–

–         प्राविधिक शिक्षा                                                      – वैज्ञिानिक कृषि प्रणाली

–         योजनावद्ध विकास÷सुशासन                            – उपलब्ध स्रोत साधनको समुचित उपयोगको

प्रयास

–         उपयुक्त आर्थिक नितिको तर्जुमा र कार्यान्वयन             – जनसंख्या वृद्धि नियन्त्रण

–         उपलब्ध रोजगारकिा अवसरअनुरुप सीप र दक्षताको विकास

जनस्वास्थ्य

–         शारिरीक ,मानसीक तथा सामाजिक रुपले राम्रो÷असल देखिएको अवस्था स्वास्थ्य हो ।

–         रोगको निदान तथा स्वास्थ्य प्रवद्र्धन गर्ने हेतुले स्थानीय स्तरमा गरिएका प्रयास नै जनस्वास्थ्य हो ।

–         एगदष्अि ज्भबतिज भन्नाले सर्वसाधारण जनताको स्वास्थ्य स्थितिलाई जनाउँछ । जसमा विविध पक्षहरु समेटिएको हुन्छ । यसमा विशेष गरी प्राथमिक स्वास्थ्य हेरचाहको प्रयासहरु पर्दछन ।

प्राथमिक स्वास्थ्य अन्तर्गत संचालित कार्यक्रमहरु ः–

–         स्वास्थय शिक्षा, पोषण सेवा, सुरक्षित खानेपानी, आधारभुत सरसफाई, परिवार नियोजन, मातृशिशु सेवा, खोप सेवा, सरुवा रोगको रोकथाम÷नियन्त्रण, सामान्य रोग तथा घाउ चोटको उपचार, अत्आवश्यक औषधिको आपुर्ति ।

स्वास्थ्यका समस्याहरु ः–

–         अन्धविश्वास÷चेतनाको कमी                          – अवैज्ञानिक उपचार पद्धति

–         सरुवा रोगको व्यापकता                              – कुपोषण

–         धेम्रपान, मघपान , कुलत                             – वातावरणीय सरसफाईको अभाव

–         उच्च मातृ मृत्युदर                                   – उच्च शिशु मृत्युदर

–         उच्च बाल मृत्युदर                                   – अस्वस्थकर जिवन शैली

सामाधानको उपायहरु ः –

–         स्वास्थ्यको महत्व                                    – वैज्ञानिक उपचार पद्धति

–         शुद्ध पिउने पानी÷ खाघ मिसावत नियन्त्रण               – प्रदुषण नियन्त्रण÷स्वास्थ्य सेवाको प्रवन्ध

–         कुलत उत्पादन र प्रयोगलाई निरुत्साहित गर्ने ।

खाद्य सुरक्षा

–         लामो समयसम्म खाद्यपर्दाथ नविग्रिने गरी भण्डारण गर्ने तथा खाधपदार्थको सुनिश्चिता गर्ने अवस्था नै

          खाध सुरक्षा हो ।

–         शरीरको निश्चित प्रक्रियाहरु सञ्चालन गरी उर्जा प्रवाह गर्ने तत्व खाधपदार्थ हो ।

–         विश्वमा लगभग एक तिहाई मानिसहरु पर्याप्त खाधान्नबाट वञ्चित भएको अवस्था हो ।

–         सन. १९९६ मा विकसित खाध सुरक्षाको सिद्धान्तहरु निम्नानुसार छन् ।

.क) खाना ः मानिसको आधारभुत आवश्यकता

 ख) कृषि सुधार ः प्राकृतिक स्रोत संरक्षण

 ग) खाध व्यापारको पुनःसंगठन

 घ) भोकमरीको विश्व व्यापीकरणको अन्त

 ङ) सामाजिक शान्ति

 च) प्रजातान्त्रिक नियन्त्रण

खाद्य सुरक्षा अन्नर्गत पर्ने कुराहरु ः–

–         खाद्यान्नमा पहुँच                                     – पर्याप्त खाना

–         सधैका लागी खाद्य सुरक्षा                             – परिवारका सबै सदस्यलाई खाद्य सुरक्षा

–         जिविकोपार्जन सुरक्षा                                 – खाद्य सुरक्षा र मानवअधिकारको सुरक्षा

खाद्य सुरक्षाका समस्या वा चुनौतीहरु ः–

–         न्युृन उत्पादकत्व र सीमित खेतीयोग्य जमिन             – वितरण प्रणाली र बढ्दो परनिर्भरता

–         कृषि क्षेत्रमा न्युन लगानी                              – जलवायु परिवर्तन

–         उच्च बजार मूल्य

सामाजिक सुरक्षा

–         मानवीय मर्यादा रक्षाको लागि आधारभुत आवश्यकताको परिपूर्ति गर्ने कार्यलाई सामाजिक सुरक्षा भनिन्छ ।

–         सामाजिक सुरक्षाले सामान्यतया ः सामाजिक बीमा कार्यक्रमलाई जनाउँछ, जसले गरिबी, वृद्धावस्था, अशक्तता, बेरोजगारीको अवस्थामा सुविधा उपलब्ध गराउँछ ।

–         सामाजिक सुरक्षाले आर्थिक तथा सामाजिक रुपमा असुरक्षित वा जोखिम सम्भाव्य व्यक्तिलाई विभिन्न उपाय र निकायबाट विशेष सहुलियत र साहयता उपलब्ध गराउँछ ।

–         यसलाई सामाजिक न्यायको अभिन्न अंगको रुपमा लिइन्छ ।

सामाजिक सुरक्षाको महत्व ः –

–         मानवीय जीवनयापन                                 – भविष्यको सुरक्षा

–         उच्च आर्थिक वृद्धि                                   – गरिबी निवारण

–         दीगो शान्ति निर्माण

नेपालमा सामाजिक सुरक्षाको संवैधानिक व्यवस्था ः –

–         सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी हक , धारा १८

–         श्रम सम्बन्धी हक, धारा ३०

–         आर्थिक सामाजिक सुरक्षाको व्यवस्था, धारा ३३

–         सामाजिक सुरक्षाको विशेष व्यवस्था सम्बन्धी निति, धारा ३५(९)

–         राज्यको निति, धारा ३५(७)

नेपालमा सञ्चालित सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी कार्यक्रमहरु ः–

–         जेष्ठ नागरिक भत्ता कार्यक्रम                           – विधवा तथा एकल महिता भत्ता कार्यक्रम

–         असक्त÷अपाङगता सहायता भत्ता                      – बाल संरक्षण अनुदान

–         “सबैको लागि शिक्षा” नामक छात्रवृति                  – मातृत्व सँरक्षण सुविधा

–         कर्णाली रोजगारी योजना                              – लोपोन्मुख आदिवासी÷जनजाति उतथान

कार्यक्रम

–         जेष्ठ नागरिक स्वास्थ्य उपचार कार्यक्रम

सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी देखिएका समस्याहरु ः–

–         दीर्घकालिन सोच र नितीको अभाव                     – श्रोत साधनको कमी

–         सुचना प्रणाली प्रभावकारी नहुनु                        – सामाजिक विवेद र असमानता

–         परम्परागत मुल्य र मान्यता                           – वितरणमुखी (नगद) कार्यक्रममा जोड

–         क्गउउथि इचष्भलतभम कार्यक्रम                       – लक्षित समुहको पहिचान कठिनाई

सामाधानको उपायहरु ः–

–         उपयुक्त समयमा सुचना प्रवाह

–         नागरिक समाज र गैरसरकारी सँस्थासँग परामर्श

–         जेष्ठ नागरिक भत्ता, आवास जस्ता कार्यक्रम सञ्चालन

–         सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमलाई राष्ट्रिय परिचयपत्र कार्यक्रमसँग आवद्ध गरी व्यवस्थित गरिनुपर्ने ।

उर्जा संकट

–         उर्जाको माग बढेर विभिन्न कारणले आपूर्ति कम हुने अवस्था नै उर्जा संकट हो ।

–         उर्जा शक्तिको प्रमुख स्रोत हो ।

–         नेपालमा परम्परागत उर्जा ८७.३ प्रतिशत, व्यापारिक उर्जा १२ प्रतिशत, नविकरणीय उर्जा ०.७ प्रतिशत खपत भइरहेको छ ।

–         उर्जा खपतमध्ये ८९.२ प्रतिशत दाउराबाट , ४.२ प्रतिशत कृषिजनय अबशेषबाट, अन्यबाट ६.६ प्रतिशत आपूर्ति हुने गर्दछ ।

–         वैकल्पिक उर्जाको रुपमा सौर्य उर्जा , वायु उर्जा, लघु जलविधुत आदि सञ्चालनमा रहेका छन् ।

–         नेपालमा विगत एक दशकमा उर्जा संकटको अवस्था भयावह (डरलाग्दो) बनिरहेको छ ।

–         सम्पूर्ण रुपमा विदेशबाट आयात गर्नुपर्ने पेट्रौलियम पदार्थको मुल्य आकाशिदै गएकोले आपुर्ति व्यवस्था असहज बनिरहेको छ ।

उर्जा संकटका कारणहरु ः –

–         पेट्रौलियम पदार्थको ठुलो परिमाणमा भण्डारण गर्ने क्षमता नहुनु ।

–         परम्परागत प्रविधि र सोच

–         उर्जाक्षेत्रमा दीर्घकालिन सोचको अभाव

–         अत्यधिक विधुत चुहावत

–         विधुत प्राधिकरण, नेपाल आयल निगम जस्ता सँस्थाहरुमा राजनैतिक नियुक्ति

–         भ्रष्टाचार

–         उर्जा क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्ति अभाव

सामाधानका उपायहरु ÷गरिएको प्रयासहरु ः

–         उर्जा मन्त्रालयको स्थापना÷सशक्तिकरण

–         ७२ जिल्लामा वातावरण तथा उर्जा स्काईको स्थापना

–         धुवारहित चुलो, लधु जलविधुत, सौर्य उर्जा, गोवरग्यासजस्ता प्रविधिमा जोड र सहुलियत

–         लधु जलविधुतबाट मात्रै ५.७२ मेगावाट विधुत उतपादन भएको 

–         विधुत महसुल नतिर्नेलाई कारवाही गर्न थालिएको ।

       

नेपालको विकासमा जलविधुतको महत्व ः–

         – नेपाल जलस्रोतमा दास्रो धनी भएकोले जलविधुतको विकास गरी आन्तरिक खपत एवं निर्यात गर्न सकिने संम्भावना रहेको ।

–         यसको उत्पादन गरी प्रयोग गर्दा वातावरणमा कमैमात्र प्रतिकुल प्रभाव पर्ने भएकोले यसको प्रयोग पेट्रौलियम पदार्थ एवं दाउराको प्रयोगको तुलनामा बढी वातावरणमैत्री हुने ।

–         एकपटक संरचना निर्माण गरेपछि वर्षौसम्म प्रयोग गर्न सकिने तथा पटक पटक ढुवानी खर्च व्यहोर्नु नपर्ने

–         यसको प्रयोगले ठुलाठुला मेशिन औजार, कलकारखाना सञ्चालन गर्न सकिनुको साथै पेट्रोलियम पदार्थ तथा दाउराभन्दा सस्तो पर्ने

–         यसको प्रयोग बढाउन सकेमा मुलुक ऊर्जामा आत्मनिर्भर हुनुको साथै दाउराको खपत रोकी वनजंगल जोगाउन सकिने ।

नेपालमा जलविधुतको विकासमा देखा परेका समस्याहरु ः–        

–         जलविधुतको विकास गर्न ठुला मात्रामा पुँजी, प्रविधि तथा दक्ष जनशक्ति चाहिने भएकोले सोको अभावमा जलविद्युतका ठुलाठुला आयोजनाहरु बनाउन नसकिएको ।

–         विद्युत माग र आपुर्तिबीच रहेको व्यापक असन्तुलनका कारण दैनिक १८ घण्टासम्म लोडसेडिङ भइरहेको ।

–         राजनैतिक अस्थिरता

–         स–साना कारणले पनि विद्युत आयोजना निर्माणमा अवरोध हुने तथा निर्धारित समय र लागतमा जलविद्युत आयोजना सम्पन्न हुन नसकेको ।

–         नेपाल विधुत प्राधिकरण निरन्तर घाटामा गएकोले उसले जलविद्युत आयोजना निर्माण गर्ने क्षमता गुमाउदै गएको ।

–         लगानीमैत्री वातावरणको विकास गर्न नसकिनु

–         राज्यले स्पष्ट विद्युत विकास नीति तय गर्न नसक्नु

–         विद्युत प्रशारण लाइन निर्माण गर्न पर्याप्त ध्यान नदिइएको

–         विद्युत खरिद दर उच्च हुनु

–         एचष्खबतभ क्भअतयच लाई यस क्षेत्रमा प्रभावकारी रुपले परिचालन गर्न नसक्नु

समस्या सामाधानका उपायहरु ः–

–         जलविद्युत क्षेत्रलाई उच्च प्राथमिकता प्रदान गरी यस क्षेत्रमा लगानी वृद्धि गर्ने

–         नेपाल विद्युत प्राधिकरणको संरचनागत सुधार , त्याहाँ भित्रको अनियमितताको रोकथाम तथा विद्युत चुहावत नियन्त्रण गर्ने

–         जनविद्युत प्रशारण लाइन निर्माण गरी अल्पकालिन रुपमा भारतबाट विद्युत आयात गरेरै भए पनि लोडसेडिङको समय कटौती गर्ने

–         निजी क्षेत्रलाई थप विद्युत उतपादनमा सहुलियत दिुनुको साथै यस क्षेत्रमा विदेशी लगानी आकर्षित गर्ने

–         जलविद्युत आयोजनाहरु निर्धारित समय र लागतमा सम्पन्न गर्न उपलब्ध सबै विकल्पहरु प्रयोग गर्ने

–         जलविद्युतको मागको निरन्तर विश्लेषण गरी माग र आपुर्तिबीच सन्तुलन कायम हुने नर्या जलविद्युत आयोजना क्रमिक रुपमा निमाषर््ण गर्दै जाने ।