सार्वजनिक सेवा प्रवाह

 

सार्वजनिक सेवा प्रवाह

·        सरकारले शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, विधुत, टेलिफोन, हुलाक, यातायात, सुरक्षा जस्ता जनतालाई उपलब्ध गराउने सेवालाई सार्वजनिक सेवा भनिन्छ । यसप्रकारको सेवा सरल एवं छिटोछरितो तरिकाले जनतासमक्ष पु¥याउने कार्य सार्वजनिक सेवा प्रवाह हो ।

·        सरकारले प्रशासनिक संरचनामार्फत सेवा जनतासमक्ष पु¥याउछ । यसलाई जनता र सरकारलाई जोड्ने कडीका रुपमा लिइन्छ । सरकारले प्रदान गरेको सेवाको आधारमा जनताले सरकारप्रति सकारात्मक वा नाकारात्मक धारणा बनाउँछन् ।

१. सार्वजनिक सेवाको महत्व वा फाइदाहरु ः

·        यो विश्वसनिय र वैधानिक हुन्छ ।

·        यसको माध्यमबाट सरकारको जनताप्रतिको उत्तरदायित्व र जिम्मेवारी स्पष्ट हुन्छ ।

·        यसबाट नागरिकले सर्वसुलभ मितव्ययी रुपमा सेवा प्राप्त गर्न सक्छन् ।

·        यसको माध्यमबाट सरकारका काम कारबाहीको अनुगमन, मुल्यांकन, नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

·        यसका माध्यमबाट सरकार र जनताबिच सुमधुर सम्बन्ध स्थापित हुन्छ ।

·        यो बिभेदकारी नभई निष्पद हुन्छ ।

·        यसको माध्यमबाट सेवा प्रदायकलाई आवश्यक पृष्टपोषण प्राप्त हुन्छ ।

·        यसबाट सामाजिक न्याय स्थापना गर्न सहयोग पुग्दछ ।

·        यसले राज्यको चौतर्फी पक्षलाई समेटेको हुनाले राष्ट्रनिर्माणमा अतुलनिय योगदान पु¥याउछ ।

 

२. सार्वजनिक सेवा प्रवाहको लागि आवश्यक गुणहरु ः–

–         जनअपेक्षा अनुरुप हुनुपर्ने

–         तोकिएको समयमा प्राप्त सेवा प्राप्त हुनुपर्ने

–         सामाजिक न्यायमा आधारित

–         छनौटको पर्याप्त अवसर

–         पारदर्शिता

–         सेवा वितरण प्रणालीमा छरितोपना

–         सेवामा निरन्तरता

–         जनसहभागिता प्रांप्त आएको हुनुपर्ने

३. सार्वजनिक सेवाको प्रंकारहरु ः–

परम्परागत सेवा                  –       राजस्व संकलन, सुरक्षा र प्रतिरक्षा ।

नियमनकारी सेवा                –       कानुनको तर्जुमा र पालना

आधारभुत आवश्यकताको सेवा    –       ँययमष्लन, ऋयिततजष्लन, ज्यगकष्लन

मानवीय विकास सम्बन्धी सेवाहरु  –       शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी

पूर्वाधार सेवा                    –       कृषि, सिचाई  र यातायात

कल्यानकारी सेवा                –       सामाजिक सुरक्षा, सामाजिक न्याय

प्रवद्र्धनात्मक सेवा                –       व्यापार, उद्योग बजार

५. सार्वजनिक सेवा प्रवाह गर्ने तरिका वा माध्यम ः–

१. सरकारी माध्यम वा निकाय ः—

   कार्यपालिका र न्यायपालिकाका केन्द्रीय तथा स्थानिय कार्यालयहरु

कार्यपालिकाका निकायहरु ः

(क) केन्द्रमा ः          —     मन्त्रालयहरु, सचिवालयहरु, विभागहरु, आयोगहरु

(ख) विकास क्षेत्रमा ः    —     क्षेत्रिय कार्यालयहरु, क्षेत्रिय निर्देशनालय

(ग) जिल्लामा ः        —     जिल्ला स्तरका कार्यालयहरु आदि पर्दछन् ।

न्यायपालिकाको ÷ न्यायिक निकायहरु ः

क) सर्वोच्च अदालत देखि मातहतका अन्य अदालतहरुसम्म र अन्य संवैधानिक निकायहरु  ।

२. निजी माध्यमहरु ः—

निजीक्षेत्रमा स्थापित विभिन्न संघसंस्था तथा व्यपारिक एवं औद्योगिक प्रतिष्ठानहरु ।

३. गैर सरकारी माध्यम वा निकाय ः–

गैर सरकारी स्तरमा स्थापित विभिन्न राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय  संस्थाहरु र समाज कल्याण परिषद एवं जिल्ला प्रशासन कार्यालय र जिल्ला विकास समिती अन्तर्गत दर्ता भएका संघ संस्थाहरु ।

४. नागरिक समाज ः—

सार्वजनिक हित तथा सरोकारका लागि स्वतः स्फुर्त स्थापित विभिन्न नागरिक समुहहरु ।

५. सरकारी निजी साझेदारी माध्यम ः—

सरकारी क्षेत्र र निजी क्षेत्रको सहकार्यमार्फत क्रियाशिल हुने सेवा प्रदायकहरु ।

६. सामुदायिक संगठन ः—

विभिन्न सार्वजनिक संस्थान, दुरसंचार, खानेपानी, विकास समिती प्राधिकरण, प्रतिष्ठान,  निगम आदि र स्वायत निकायहरु पर्दछन् ।

६. सार्वजनिक सेवा प्रवाहको सर्वमान्य सिद्धान्त ः

–         सेवा सशुल्क वा निशुल्क रुपमा उपलब्ध गराउन सकिन्छ ।

–         सेवा प्रवाहमा गुनासो सुनुवाईको व्यवस्था गरिएको हुनुपर्दछ ।

–         कम खर्चमा गुणस्तरीय सेवा उपलब्ध गराउनुपर्दछ ।

–         सुशासन अभिन्न अंग ।

–         सहभागिता ÷ पारदर्शिता

–         सबैको सामान पहुँच र सेवाको मापदण्ड ।

–         सेवाग्राहीको ख्यष्अभ िअजयष्अभ र च्ष्नजत को सामान गरिनुपर्दछ ।

७. सेवाग्राहीको विद्यमान समस्याहरु ः

–         सेवा जनताको आवश्यकता अनुसार छैन ।

–         लक्षित वर्गमा पुग्न नसकेको ।

–         गुणस्तरियता सन्तोषजनक छैन ।

–         भ्रष्टाचार

–         निर्णय तह बढी र जटिल ।

–         निति र योजनामा सेवाग्राहीको भावना समेटन नसकेको ।

–         गोप्यतामुलक प्रवृति

–         उपलब्धीलाई भन्दा प्रक्रियालाई ध्यान दिइने ।

–         जटिल फाराम, परिपत्र प्रभुत्व , अनावश्यक सिफारिस

–         सशक्त नागरिक समाजको अभाव

७.(क) समस्याको कारण ः

–         राजनिति र प्रशासन

–         जनताको पहुँचको अभाव

–         कर्मचारी राजनितिक रुपमा विभाजित

–         स्थानीय स्तरमा गुनासो सुन्ने निकायको अभाव

–         विकेन्द्रिकरणको अभाव

–         स्रोत साधन अभाव

७.(ख) सुधारको उपायहरु ः–

–         क्षतिपुर्ति सहित नागरिक वडापत्र

–         दण्ड, सजाय र पुरस्कारको व्यवस्था

–         सेवा प्रवाहमा लाग्ने लागत, समय, प्रक्रिया र सम्पर्कविन्दु घटाउने

–         एबउभचभिकक÷ भ्–न्यखभचmबलअभमा जोड दिने

–         निजी क्षेत्रलाई दिदा हुन्छ भने दिने

–         कार्यविधि÷प्रक्रियामा सरलीकरण÷सुधार आदि

८. सार्वजनिक सेवा प्रवाहका सकारात्मक पक्षहरु ः–

·        नागरिक वडापत्रको व्यवस्था

·        ाष्चकत अयmभ ाष्चकत कभचखष्अभ

·        घुमती सेवा व्यवस्थापन

·        केन्द्रय स्तरदेखि स्थानीय स्तरसम्म सँस्थागत संरचना

·        जनशक्ति र श्रोतसाधनको व्यवस्था

·        गुनासो सुनुवाइको व्यवस्था

·        विना झन्झट सेवा प्रवाह गर्ने सँस्थागत तथा निजिगत व्यवस्था

·        कार्य विवरण र जिम्मेवारी किटान गर्ने व्यवस्था

·        पुरस्कारको व्यवस्था

·        कार्य सम्पादनमा आधारित तलब प्रणालीको व्यवस्था

९. सार्वजनिक सेवा प्रवाहका नाकारात्मक पक्षहरु ः–

·        नागरिकमैत्री व्यवहार नदेखिनु

·        नीतिगत असपष्टता र अस्थिरता

·        जनशक्ति र श्रोत साधनको अपर्याप्तता

·        जनअपेक्षा पुरा गर्ने सेवा नहुनु

·        सेवाको गुणस्तर कमजोर हुनु

·        जटिल र प्रक्रियामुखी व्यवहार

·        सीमान्तवर्गको पहुचमा कमी

·        भौतिक पूर्वाधारहरुको अभाव

·        जनशक्ति प्रोत्साहनको कमी

·        उत्तरदायित्वको भावना नहुनु ।

·        कमजोर अनुगमन तथा मुल्याङकन पद्धति

१०. सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सेवा प्रदायकको भुमिका ः

सार्वजनिक सेवा प्रदायक सदैव नागरिकहरुको हित संरक्षण एवं सम्बर्धनका लागि संचालित हुनुपर्नेमा जनता नै शासन व्यवस्थाको आधार र सच्चा हिमायति वर्ग भएकोले तिनकै हकहित र सुविधा अभिवृद्धि गरि आर्थिक एवं सामाजिक जिवन स्तर उच्च बनाउन, सरकारी सेवा प्रवाहलाई प्रभावकारी बनाउन सेवा प्रदायकले निम्नलिखीत अनुसारको भुमिका निर्वाह गर्नुपर्दछ ।

–         सेवाग्राहीको इच्छा र आवश्यकतालाइ ध्यान दिने ।

–         सुशासनको प्रत्याभुति

–         नेतृत्वदायि भुमिका निर्वाह गर्नुपर्ने

–         सेवा प्रवाहलाई सहज र सरल बनाउने

–         सेवा प्रवाहमा निष्पक्षता र पारदर्शिता कायम गर्नु

–         नागरिकमैत्री शासन व्यवस्थाको सुनिश्चिता दिलाउनु

–         उत्तरदायी एवं जिम्मेवारीका साथ सेवा प्रवाह गर्नु

–         स्रोत साधनको प्रभावकारी रुपमा परिचालन गर्नु

–         म्झबलम द्यबकभम सेवा प्रदान गर्नु

–         सेवामा गुणस्तरीयता, मितव्ययीता र इमान्दारिता कायम गर्नु

–         सेवाको बजारीकरण गर्नु

–         नागरिक वपत्रको पूर्ण अवलम्बन एवं कार्यान्वयन गर्नु

–         शिष्ट र नम्र व्यवहार प्रदान गर्नु

–         भ् नयखभचलmभलत लागु गर्नलाई प्रोत्साहन गर्नु

११. सेवा ग्राहीको अधिकार र दायित्व ः–

सेवा ग्राही भनेको जसले सेवा ग्रहण गर्दछ, उनीहरुलाई बुझिन्छ । सर्वसाधारण जसलाई नागरिक सरकारले विभिन्न कानुनी माध्यम अपनाएर वस्तु तथा सेवाको वितरण एवं प्रवाह गरिरहेको छ ।

सेवा ग्राहीको अधिकार

·              सहज सरल गुणस्तरिय मितव्ययी, समतामुलक पारदर्शीरुपमा प्रभावकारी ढंगले सेवा प्राप्त गर्नु ।

·              स्रोत साधनको पुनः उपयोग गर्ने अवसर र अधिकार प्राप्त गर्नु

·              स्वामित्वको अनुभुती गर्नु

·              छनौटको पर्याप्त अवसर

·              बिना झन्झट प्रशासनिक सेवाहरु प्राप्त गर्नु

·              गुनासोको सुनुवाईको व्यवस्था गर्नु

·              सुशासनको अनुभुती गर्नु

·              सेवा प्रदायकबाट शिष्ट र नम्र व्यवहार प्राप्त गर्नु, आदि ।

सेवा ग्राहीको दायित्व ः

·              राज्यका ऐन कानुनहरुको जानकार भई परिपालन गर्नु

·              जिम्मेवार निकायहरुलाई उत्तरदायी बनाउनु

·              आफ्नो अधिकार र सीमाको जानकारी हासिल गर्नु

·              राज्यलाई बुझाउनु पर्ने कर, दस्तुर, आदि समयमै बुझाउनु

·              सेवा प्रदायकहरु प्रति सकारात्मक दृष्टिकोण राखी आवश्यक सहयोग गर्नु

        सुशासन कायम गर्नका लागि उजुरी, सार्वजनिक सुनुवाई, जनलेखा परिक्षण जस्ता         क्रियाकलापहरुमा सरिक हुनु

·              सेवा प्रदायकलाई अनावश्यक रुपमा जनदवाव सृजना नगर्नु ।

·              कानुनी उपचारको उपयोग

·              स्वास्थ्य प्रति गम्भीर